مقدمه:

قرآن کتاب مقدس و پر ارزشى است که محصول مغز بشر نیست، مجموعه اى از سخن الهى است که در مدت 23 سال بوسیله امین وحى خدا بر قلب نازنین پیشواى گرامى اسلام نازل گردید. کلمات نغز آن سایه روشنهائى حیرت انگیز است که بلنداى معانى و فصاحت آن از اوج تصور هر خردمند بالاتر است، به حدى که با آن که پانزده قرن است فریاد تحدى و مبارزه طلبى آن در جهان طنین انداز است، جهانیان در برابر این دعوت آن سر در گریبان حیرت فرو برده اند و در مقابل جلال و عظمت بیکران آن مات و مبهوت مانده اند. معانى ظریف آن چون پرتو آینه لرزان و از دسترس ‍ اندیشه گریزان است ولى وقتى در دلى افتاد تا ناپدیدترین زوایاى روان او نفوذ کرده و آن را دربست مجذوب خود مى سازد. تعالیم و رهنمودهاى آن شعله هاى فروزانى از نور الهى است که در طى سالهاى زیاد بر جهان دانش ‍ گرمى و نور پاشیده و بشر هر اندازه در جاده علم به پیش مى رود و از اسرار پیچیده جهان خلقت پرده بر مى دارد چهره پر فروغش درخشان تر و حقیقتش نمودارتر مى شود. با این همه از همان روز نخست که این کلمات از حنجره پاک محمد (صلى الله علیه وآله وسلّم ) در زیر سقف نیلگون آسمان جزیرة العرب طنین انداخت و گوش دلها را به خود متوجه ساخت، اهریمنانى انسان نما که نشر و گسترش آن را مخالف منافع شیطانى خود مى پنداشتند بیکار ننشستند و به تلاشهاى مذبوحانه اى دست زدند، نغمه هاى ناموزونى ساز کردند سحر آشکارش خواندند،اساطیر الاولینش گفتند، خیالات پریشانش پنداشتند،افتراء به خدا دانستند و چون از این راه به مقصود خود نرسیدند به معارضه با آن برخاستند ولى جز رسوائى محصولى به بار نیاوردند. پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلّم ) تا زنده بود کمال مراقبت در حفظ و پاسدارى از دستاوردهاى آن را داشت و به مسلمین توصیه مى فرمود: به این ریسمان محکم الهى چنگ بزنید و خود را از چاه ضلالت برهانید. و در حدیثى که مسلم بین الفریقین است پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: من دو چیز بزرگ و گرانبها در در میان شما مى گذارم اگر به این دو چنگ زده و متمسک شوید هرگز گمراه نخواهید شد و قطعا نجات مى یابید، و این دو یکى قرآن و دیگرى اهل بیت من است .

این تحقیق سعی دارد که به بررسی یکی از مهمترین آیات قران بپردازد، آیه ای که هر سوره( به جز سوره توبه) با آن آغاز می شود: بسم الله الرحمن الرحیم

گرچه هر چه گفته اند و بگوییم و بگویند، قطره ای بیش نیست از دریای معرفت ازلی چرا که معروف است على (علیه السلام) از سر شب تا به صبح براى ابن عباس از تفسیر بسم الله سخن مى گفت ، صبح شد در حالى که از تفسیر با بسم الله فراتر نرفته بود.

دلیل شروع سوره های قران با " بسم الله الرحمن الرحیم":

هر کار مهمى که بدون نام خدا شروع شود بى فرجام است.(رسول اکرم)

میان همه مردم جهان رسم است که هر کار مهم و پر ارزشى را به نام بزرگى از بزرگان آغاز مى کنند ، و نخستین کلنگ هر مؤسسه ارزنده اى را به نام کسى که مورد علاقه آنها است بر زمین مى زنند ، یعنى آن کار را با آن شخصیت مورد نظر از آغاز ارتباط مى دهند .

این معنا در کلام خداى تعالى نیز جریان یافته ، خداوند متعال کلام خود را به نام خود که عزیزترین نام است آغاز کرده ، تا آنچه که در کلامش هست نشانه او را داشته باشد، و مرتبط با نام او باشد، و نیز ادبى باشد تا بندگان خود را به آن ادب ، مودب کند، و بیاموزد تا در اعمال و افعال و گفتارهایش این ادب را رعایت نموده ، آن را با نام وى آغاز نموده ، نشانه وى را به آن بزند، تا عملش خدائى شده ، صفات اعمال خدا را داشته باشد، و مقصود اصلى از آن اعمال ، خدا و رضاى او باشد، و در نتیجه باطل و هالک و ناقص و ناتمام نماند، چون به نام خدائى آغاز شده که هلاک و بطلان در او راه ندارد. خلاصه اینکه پایدارى و بقاء عمل بسته به ارتباطى است که با خدا دارد . در تایید این سخن حدیثی از امام باقر (علیه السلام) نقل می کنم : سزاوار است هنگامى که کارى را شروع مى کنیم ، چه بزرگ باشد چه کوچک ، بسم الله بگوئیم تا پر برکت و میمون باشد .

گفتن بسم الله در آغاز هر کار هم به معنى استعانت جستن به نام خدا است ، و هم شروع کردن به نام او و این دو یعنى استعانت و شروع که مفسران بزرگ ما گاهى آن را از هم تفکیک کرده اند و هر کدام یکى از آن دو را در تقدیر گرفته اند به یک ریشه باز مى گردد ، خلاصه این دو لازم و ملزوم یکدیگرند یعنى هم با نام او شروع مى کنم و هم از ذات پاکش استمداد مى طلبم . به هر حال هنگامى که کارها را با تکیه بر قدرت خداوند آغاز مى کنیم خداوندى که قدرتش مافوق همه قدرتها است ، سبب مى شود که از نظر روانى نیرو و توان بیشترى در خود احساس کنیم ، مطمئنتر باشیم ، بیشتر کوشش کنیم ، از عظمت مشکلات نهراسیم و مایوس نشویم ، و ضمنا نیت و عملمان را پاکتر و خالصتر کنیم . و باز روى همین اصل ، تمام سوره هاى قرآن - با بسم الله آغاز مى شود تا هدف اصلى که همان هدایت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزى و بدون شکست انجام شود .تنها سوره توبه است که بسم الله در آغاز آن نمى بینیم چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایتکاران مکه و پیمان شکنان آغاز شده ، و اعلام جنگ با توصیف خداوند به رحمان و رحیم سازگار نیست .

نقل است که حضرت نوح (علیه السلام) در آن طوفان سخت و عجیب هنگام سوار شدن بر کشتى و حرکت روى امواج کوه پیکر آب که هر لحظه با خطرات فراوانى روبرو بود براى رسیدن به سر منزل مقصود و پیروزى بر مشکلات به یاران خود دستور مى دهد که در هنگام حرکت و در موقع توقف کشتى بسم الله بگویند ( و قال ارکبوا فیها بسم الله مجراها و مرسیها ) ( سوره هود آیه 41 ) . و آنها این سفر پر مخاطره را سرانجام با موفقیت و پیروزى پشت سر گذاشتند و با سلامت و برکت از کشتى پیاده شدند چنانکه قرآن مى گوید : (قیل یا نوح اهبط بسلام منا و برکات علیک و على امم ممن معک) ( سوره هود آیه 48 ) . و نیز سلیمان در نامه اى که به ملکه سبا مى نویسد سر آغاز آن را بسم الله قرار مى دهد ( انه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم ... ) (سوره نحل آیه30 ).

لفظ جلاله " الله":

در لغت، لفظ جلاله الله در اصل ال اله بوده ، که همزه دومى در اثر کثرت استعمال حذف شده ، و بصورت الله در آمده است ، و کلمه اله از ماده اله است، که به معناى پرستش می باشد ، وقتى مى گویند اله الرجل و یاله معنایش این است که فلانى عبادت و پرستش کرد.

اما در معنی، کلمه الله جامعترین نامهاى خدا است . زیرا بررسى نامهاى خدا که در قرآن مجید و یا سایر منابع اسلامى آمده نشان مى دهد که هر کدام از آن یک بخش خاص از صفات خدا را منعکس مى سازد ، تنها نامى که اشاره به تمام صفات و کمالات الهى ، یا به تعبیر دیگر جامع صفات جلال و جمال است همان الله مى باشد .به همین دلیل اسماء دیگر خداوند غالبا به عنوان صفت براى کلمه الله گفته مى شود. مثلا میگوئیم الله رحمان است، رحیم است، ولى بعکس آن را نمیگوئیم، یعنى هرگز گفته نمیشود: که رحمان این صفت را دارد که الله است. به نمونه های بیشتری در قران توجه کنید:

غفور و رحیم که به جنبه آمرزش خداوند اشاره مى کند ( فان الله غفور رحیم - بقره - 226 ) .

سمیع اشاره به آگاهى او از مسموعات ، و علیم اشاره به آگاهى او از همه چیز است ( فان الله سمیع علیم - بقره - 227 ) .

بصیر ، علم او را به همه دیدنیها بازگو مى کند ( و الله بصیر بما تعملون - حجرات - 18 ) .

رزاق ، به جنبه روزى دادن او به همه موجودات اشاره مى کند و ذو القوه به قدرت او ، و مبین به استوارى افعال و برنامه هاى او ( ان الله هو الرزاق ذو القوة المتین - زاریات - 58 ) .

و بالاخره خالق و بارء اشاره به آفرینش او و مصور حاکى از صورتگریش مى باشد ( هو الله الخالق البارى المصور له الاسماء الحسنى - حشر - 24 ) .

آرى تنها الله است که جامعترین نام خدا مى باشد ، لذا ملاحظه مى کنیم در یک آیه بسیارى از این اسماء ، وصف الله قرار مى گیرند: هو الله الذى لا اله الا هو الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر : او است الله که معبودى جز وى نیست ، او است حاکم مطلق ، منزه از ناپاکیها ، از هر گونه ظلم و بیدادگرى ، ایمنى بخش ، نگاهبان همه چیز ، توانا و شکست ناپذیر ، قاهر بر همه موجودات و با عظمت .

یکى از شواهد روش جامعیت این نام آنست که ابراز ایمان و توحید تنها با جمله لا اله الا الله مى توان کرد ، و جمله لا اله الا العلیم ، الا الخالق ، الا الرازق و مانند آن به تنهائى دلیل بر توحید و اسلام نیست ، و نیز به همین جهت است که در مذاهب دیگر هنگامى که مى خواهند به معبود مسلمین اشاره کنند الله را ذکر مى کنند ، زیرا توصیف خداوند به الله مخصوص مسلمانان است .

معنی رحمن و رحیم و فرق آن دو:مشهور در میان گروهى از مفسران این است که صفت رحمان ، اشاره به رحمت عام خدا است که شامل دوست و دشمن ، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار مى باشد. زیرا مى دانیم باران رحمت بى حسابش همه را رسیده ، و خوان نعمت بى دریغش همه جا کشیده همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره مندند ، و روزى خویش را از سفره گسترده نعمتهاى بى پایانش بر مى گیرند، این همان رحمت عام او است که پهنه هستى را در بر گرفته و همگان در دریاى آن غوطه ورند .

ولى رحیم اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است ، زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح ، شایستگى این را یافته اند که از رحمت و بخشش و احسان خاصى که آلودگان و تبهکاران از آن سهمى ندارند، بهره مند گردند .

تنها چیزى که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آنست که رحمان در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آنست ، در حالى که رحیم گاهى به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند و کان بالمؤمنین رحیما : خداوند نسبت به مؤمنان رحیم است ( احزاب - 43 ) و گاه به صورت مطلق مانند سوره حمد .

در روایتى نیز از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود : و الله اله کل شیىء ، الرحمان بجمیع خلقه ، الرحیم بالمؤمنین خاصة : خداوند معبود همه چیز است ، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان ، و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم است از سویى دیگر رحمان را صیغه مبالغه دانسته اند که خود دلیل دیگرى بر عمومیت رحمت او است، و رحیم را صفت مشبهه که نشانه ثبات و دوام است و این ویژه مؤمنان مى باشد .

شاهد دیگر اینکه رحمان از اسماء مختص خداوند است و در مورد غیر او به کار نمى رود ، در حالى که رحیم صفتى است که هم در مورد خدا و هم در مورد بندگان استعمال مى شود ، چنانکه درباره پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلّم) در قرآن مى خوانیم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رؤف رحیم : ناراحتیهاى شما بر پیامبر گران است، و نسبت به هدایت شما سخت علاقمند است، و نسبت به مؤمنان مهربان و رحیم مى باشد ( توبه - 128 ) .

لذا در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده : الرحمان اسم خاص ، بصفة عامة ، و الرحیم اسم عام بصفة خاصة : رحمان اسم خاص است اما صفت عام دارد ( نامى است مخصوص خدا ولى مفهوم رحمتش همگان را در بر مى گیرد ) ولى رحیم اسم عام است به صفت خاص ( نامى است که بر خدا و خلق هر دو گفته مى شود اما اشاره به رحمت ویژه مؤمنان دارد ) .

با این همه گاه مى بینیم که رحیم نیز به صورت یک وصف عام استعمال مى شود البته هیچ مانعى ندارد که تفاوتى که گفته شد در ریشه این دو لغت باشد ، اما استثناهائى نیز در آن راه یابد . در دعاى بسیار ارزنده و معروف امام حسین (علیه السلام) بنام دعاى عرفه مى خوانیم : یا رحمان الدنیا و الاخرة و رحیمهما : اى خدائى که رحمان دنیا و آخرت توئى و رحیم دنیا و آخرت نیز توئى ! سخن خود را در این بحث با حدیث پر معنى و گویائى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلّم) پایان مى دهیم آنجا که فرمود : ان الله عز و جل ماة رحمة ، و انه انزل منها واحدة الى الارض فقسمها بین خلقه بها یتعاطفون و یتراحمون ، و اخر تسع و تسعین لنفسه یرحم بها عباده یوم القیامة ! : خداوند بزرگ صد باب رحمت دارد که یکى از آن را به زمین نازل کرده است ، و در میان مخلوقاتش تقسیم نموده و تمام عاطفه و محبتى که در میان مردم است از پرتو همان است ، ولى نود و نه قسمت را براى خود نگاه داشته و در قیامت بندگانش را مشمول آن می سازد .

این درس را نیز از بسم الله به خوبى مى توان آموخت که اساس کار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنائى دارد که تا عوامل قاطعى براى آن پیدا نشود تحقق نخواهد یافت، چنانکه در دعا مى خوانیم یا من سبقت رحمته غضبه : اى خدائى که رحمتت بر غضبت پیشى گرفته است . انسانها نیز باید در برنامه زندگى چنین باشند ، اساس و پایه کار را بر رحمت و محبت قرار دهند و توسل به خشونت را براى مواقع ضرورت بگذارند ، قرآن 114 سوره دارد ، 113 سوره با رحمت آغاز مى شود ، تنها سوره توبه که با اعلان جنگ و خشونت آغاز مى شود و بدون بسم الله است !

تفسیر ادبی و عرفانی "بسم الله الرحمن الرحیم"

نزد اهل عرفان: ب بهار خدا و سین سنای خدا و میم مُلک خدا.

نزد اهل معرفت: ب بهای احدیت، سین سنای صمدیت، میم مُلک الوهیت.

نزد اهل ذوق: ب بّر با اولیاء، سین سّر با اصفیاء، میم منت بر اهل ولاء، ب بّر او با بندگان، سین سّر او با دوستان، میم منت او بر مشتاقان.

آغاز کتاب خدا بر نام الله و رحمن و رحیم از آن جهت است که همه معانی در آن سه نام جمع است و آن معانی سه قسم است: قسمی جلال و هیبت و آن در نام الله است، قسمی نعمت و تربیت و آن در نام رحمن است، قسمی رحمت و مغفرت و آن در نام رحیم است!

معنی دیگر آنست که در آن زمان که خداوند پیغمبر را به خلق فرستاد مردم سه گروه بودند: بت پرستان، جهودان، ترسایان.

گروه نخست نام آفریننده را الله می دانستند و این نام در میان آنان مشهور بود، گروه دوم نام او را رحمن می دانستند و در تورات مذکور، گروه سوم نام او را رحیم می دانستند و نزد آنان در انجیل معروف است.

اینکه آغاز به نام الله و بعد رحمن و سپس رحیم شده. جهت آنست که سرآغاز همه، آفرینش است و بعد قدرت و پرورش و سپس رحمت و آمرزش. یعنی که به قدرت بیافریدم و به نعمت بپروریدم و به رحمت بیامرزیدم!